Ethiekondersteuning in tijden van Corona

Inhoud

Bijgewerkt 15 maart 2021

Beste lezer,

Welkom op het Coronadeel van de NEON website. Vanwege de Corona crisis wordt er momenteel een extra beroep gedaan op ethiek support in diverse zorg contexten en daarbuiten. Als Netwerk Ethiek Ondersteuning Nederland willen we zowel mensen die ethiek support aanbieden als mensen die ethiek support zoeken met elkaar verbinden en verder helpen met de werkvormen voor ethiek support en met het omgaan met de ethische vragen die er spelen. Heeft u zelf werkvormen voor virtuele\digitale ethiek support of inhoudelijke beleidsadviezen, richtlijnen, adviezen rondom Corona, en wilt u ze delen met anderen, mail dan u suggesties of producten naar: info@hetneon.nl.

Hieronder ziet u wat we op dit moment aan het verzamelen zijn om met u en anderen te delen. Deze pagina’s zullen langzamerhand steeds meer worden aangevuld. Omdat NEON op dit moment slechts beperkte administratieve en web-technische ondersteuning heeft, beperken we ons vooralsnog tot het plaatsen van de verschillende  bijdragen.

Webinar 5 juni 2020

Vrijdag 5 juni 2020 heeft het Webinar ‘Morele stress en morele veerkracht: ethiekondersteuning in tijden van corona’ plaatsgevonden. Ruim 140 geïnteresseerden, zowel NEON participanten als niet-participanten, hebben de gelegenheid gekregen om te luisteren naar de boeiende presentaties van o.a. Suzanne Metselaar, Ankana Spekkink, Marije Stegenga en Bert Molewijk over het omgaan met morele kwesties in tijden van een crisis zoals de Corona pandemie. Hier leest u het verslag en vindt u de geluidsopname van het Webinar.

Terugblik-digitaal-congres-NEON-2020Download

Beluister hier de geluidsopname

BETEKENIS ETHIEK(-ONDERSTEUNING)

    • Interessant en genuanceerd interview (Filosofie, 26 maart 2020) met Belgische hoogleraar medische filosofie en ethiek Ignaas Devisch over de rol van ethiek, ethici en ethische richtlijnen in de medische zorg tijdens de Coronacrisis. Essentie: ethische richtlijnen geven niet het finale antwoord, maar helpen wel om de complexiteit van wikken en wegen te verminderen, en voorkomen dat hulpverleners later last krijgen met de keuzes die ze nu moeten maken. ‘Ethiek is een heel pover ding en dat moet het ook zijn’. https://www.filosofie.nl/nl/artikel/51808/ethiek-biedt-geen-uitweg-voor-de-tragiek-op-een-ic.html

 

 

    • In deze korte bijdrage schets Warren hoe ethici vooraf, tijdens en na een epidemie een rol hebben om clinici te ondersteunen bij de complexe beslissingen die gemaakt moeten worden. Zij kunnen hierbij assisteren door het aanbrengen van de procedurele stappen en het benoemen van de belangrijkste waarden.
      Roles for ethicists in Covid19 (Warren, 2020)Download

 

  • Sophie Arie, journalist BMJ, beschrijft hier kort het Franse initiatief om per regio Ethiek Support Units (of teams) te maken. Deze teams bestaan onder meer uit ethici, juristen, diverse medisch experts, patiëntvertegenwoordigers. De teams faciliteren ethiekondersteuning voor de uiteenlopende ethische kwesties in tijden van Corona, niet alleen voor hulpverleners, maar ook voor burgers en lokale\regionale overheden.
    RegionaleEthiekSupportTeamsInFrankrijk Arie_ 2april2020 BMJ_Download

THEMATISCHE RICHTLIJNEN, ADVIEZEN EN PRAKTISCHE GEREEDSCHAPPEN

Hieronder verzamelen we thematische richtlijnen, adviezen, praktische gereedschappen et cetera die betrekking hebben op ethische kwesties gerelateerd aan de Coronacrisis. Heb jij, of ken jij andere ethiekrichtlijnen, adviezen of werkvormen die passend zijn binnen deze thematiek en die gedeeld mogen worden? We zijn blij met je aanvullingen! Stuur het spv naar: info@hetneon.nl.

  • Algemeen

    Een omvangrijk, breed oriënterend en informatief rapport van de WHO uit 2016 over hoe om te gaan met allerlei ethische kwesties in tijden van een pandemie. O.a. aandacht voor de rol van overheden en de internationale gemeenschap, de plichten en rechten van gezondheidszorgmedewerkers, aandacht voor sekse\gender-verschillen en aandacht voor fast data sharing in wetenschappelijk onderzoek.
    Ethical_issues_pandemic_WHO.2016Download
    In deze column (NEJM, 19 maart 2020) schrijft dokter en journalist Lisa Rosenbaum over haar contact met enkele anonieme Italiaanse artsen (waarvan sommigen Corona hadden) over de situatie in Noord Italië. Het gaat o.a. over de moeilijke beslissingen die ze moeten nemen, bijvoorbeeld met betrekking tot thema’s als anonimiteit, de rol van de media en het willen voorkomen van paniek en de suggestie om beslissingen over selectie van patiënten niet aan de individuele behandelaar over te laten maar bv. te werken met een ’triage officer’ en een een triagecommissie.
    Facing-Covid-19-in-Italy.NEJM_.Rosenbaum.2020Download
    The ethiekcommissie van de Royal College of Physicians (UK) heeft, met betrokkenheid van diverse groeperingen en experts, een algemene ethiekrichtlijn geschreven voor hulpverleners in het primair proces wanneer zij tegen ethische vragen of issues aanlopen. Het gaat o.a. over hulpverleners die extra kwetsbaar zijn voor Corona, de eerlijke verdeling van zorg tussen Corona- en niet-Coronapatienten, en wat te doen als je als hulpverlener gevraagd wordt ergens anders te gaan werken. De centrale ethische waarden hier zijn: verantwoording, inclusiviteit, transparantie, redelijkheid, responsiviteit.
    Ethical-dimensions-of-COVID-19-for-front-line-staff.RoyalCollegePhysiciansUK.2apr2020Download
    Veel organisaties in de langdurige zorg worden geconfronteerd met ethische vraagstukken. Reliëf schreef voor deze organisaties een ‘Handreiking ethische vraagstukken rondom corona in de langdurige zorg’ met ethische overwegingen die kunnen helpen bij de besluitvorming in deze organisaties.
    Handreiking-ethische-vraagstukken-en-Corona-in-de-langdurige-zorgDownload
    Handreiking-ethische-vraagstukken-mbt-bezoekverbod-in-de-langdurige-zorgDownload
  • Triage
    De WHO heeft een trainingsmodule (met daarbij ook theoretische achtergronden) voor zowel ethische vragen rondom onderzoek als patientenzorg (o.a. triage) in Corona tijden: Ethics in epidemics, emergencies and disasters: Research, surveillance and patient care https://www.who.int/ethics/publications/epidemics-emergencies-research/en/

    Recent gepubliceerd draaiboek waarbij een indeling wordt gehanteerd met betrekking tot het uitbreken van een griepvirus in Nederland. Er worden kleurcodes gebruikt die refereren naar de scenario’s van het beroep dat op de zorg en zorgcapaciteit gedaan wordt: van groen naar zwart, waarbij in het laatste scenario de vraag dusdanig het aanbod overstijgt dat bovenregionale afstemming noodzakelijk is. Betreft een vooral praktisch stuk dat inzicht geeft in de structuur waarin beslissingen worden genomen en op welk niveau deze beslissingen genomen moeten worden. Uitgewerkt staan de in- en exclusiecriteria voor opname op de IC alsook scenario’s voor een eerlijke verdeling van beschikbare zorg, bijvoorbeeld het prioriteren van zorgmedewerkers. Interessant is ook dat de geestelijk verzorger specifiek genoemd staat als relevante beroepsgroep gelet op het tragische karakter van de triage.
    Draaiboek Pandemie (NVIC)Download
    Dit bondige artikel geeft zicht op de principe-ethische afwegingen die gemaakt worden met betrekking tot wie voorrang krijgt binnen de triage als het gaat om een behandeling. Daarin wordt uitgegaan van de waarde van de distributieve rechtvaardigheid met het utilitariteitsbeginsel als toetspunt: het behoud van zoveel mogelijk levens, daarbij het maken van de tragische maar noodzakelijke afwegingen wie de meeste kans op overleven heeft en daartoe het meeste recht op behandeling.
    Ethische onderbouwing crisisscenario Covid (CZE, 2020)Download
    In dit artikel wordt een multifactorieel waarden model voorgesteld om complexe beslissingen mbt schaarste tijdens een pandemie te maken. Het model neemt in de weging mee de maximale kans op overleving, de maximale hoeveelheid gewonnen levensjaren en de maximale kans op het doorlopen van de levensfasen. Ter discussie wordt gesteld of de instrumentele waarde van zorgmedewerkers ook moet meewegen. Het artikel doet een oproep hier een publiek debat over te voeren.
    Ethical Principles To Improve Allocation Decisions (White-et-al-2009)Download
    Helder (USA) artikel met 4 fundamentele ethische principes voor een eerlijke verdeling van schaarse middelen (tabel 2) en 6 normatieve aanbevelingen. Voorbeelden van deze aanbevelingen zijn: voorrang voor ‘frontline health care workers’, en de vraag of bij gelijke patiënten een loting allicht eerlijker dan ‘first come first served’).
    FairAllocationScarceMedicalResourcesCovid2019 EmanuelEtAl NEJM2020Download
    JAMA podcast (40 min; opname 27 maart 2020) op YouTube met professor Douglas White, intensivist en ethicus uit Pittsburgh USA (zie ook zijn artikel op deze NEON-webpagina). Interessante en heldere uiteenzetting over de ethische aspecten van en richtlijnen voor schaarste aan beademingsapparaturen en toegang tot IC-bedden. Zie ook de inhoudsopgave op de YouTube pagina.
    https://www.youtube.com/watch?v=3xEsnPHPOfg&feature=youtu.be
  • Schaarste beschermmateriaal

    In deze ethiekleidraad hebben de ethiekondersteuningsteams van Amsterdam UMC en Radboud UMC een overzicht gegeven van de ethische overwegingen die er spelen wanneer er een tekort aan beschermingsmateriaal is. De leidraad is bedoeld voor zowel voor individuele hulpverleners, leidinggevenden als bestuurders. Het behandelt normatieve uitgangspunten en centrale ethische afwegingen. Tot slot geven de ethiekondersteuningsteams een eigen afweging op basis van deze leidraad.
    Ethiek leidraad: schaarste beschermingsmateriaal (Amsterdam UMC & Radboudumc, 2020)Download
    Wat is jouw verantwoordelijkheid als zorgverlener, wanneer je zorg draagt voor coronapatiënten maar over te weinig persoonlijke beschermingsmiddelen kunt beschikken? In deze handreiking van de Bestuurscommissie Ethiek van Beroepsvereniging Verpleegkundigen en Verzorgenden Nederland (V&VN) in samenwerking met ethicus dr. Hans van Dartel, met de daarbij horende flowchart, wordt uitgebreid ingegaan op deze vraag. De inzet is om individuele zorgverleners te ondersteunen om voor zichzelf een verantwoorde beslissing te nemen als zij in hun zorgpraktijk onvoldoende beschermd zijn en daardoor een conflict van plichten ervaren.
    Handreiking PBM VVN dd (7 april 2020)Download
    Flowchart PBM VVN (april 2020)Download
    In dit artikel in Zorgvisie geven een advocaat arbeidsrecht en een advocaat gezondheidsrecht antwoord op de vraag of je als hulpverlener juridisch gezien verplicht bent om te werken bij gebrek aan beschermmiddelen.
    https://www.zorgvisie.nl/zorgverlener-mag-coronazorg-weigeren-bij-gebrek-aan-beschermingsmiddelen/
  • Interne cohortering van Corona patiënten

    Advies rond criteria voor interne cohortering in verpleeghuizen. Dit advies van de Commissie Ethiek van AxionContinu – een ouderenzorgorganisatie met een aantal verpleeghuizen en woon-zorglocaties in Utrecht en omgeving – gaat in op het vraagstuk van interne cohortering. Onder cohort-isolatie wordt verstaan het in één ruimte verplegen van meerdere patiënten die – in dit geval – met corona besmet zijn. Het advies is opgesteld op basis van een moreel beraad. De kwestie kwam aan de orde naar aanleiding van berichten uit Brabantse verpleeghuizen. In die huizen werden, wanneer bij enkele dementerende bewoners op een cluster of in een woning corona werd vastgesteld, alle cliënten van die woning op epidemiologische gronden als besmet beschouwd, met alle consequenties van dien. Info: KStorch@axioncontinu.nl.
    AdviesInterneCohortering EthiekCie AxionContinu 2april2020Download

WERKVORMEN

Het verzamelen van (tips voor) virtuele\digitale werkvormen voor het aanbieden van ethiekondersteuning

Er zijn 11 gratis tutorials beschikbaar over Moreel Beraad die Menno de Bree en Eite Veening gaven bij hun boek Handleiding Moreel Beraad. De tutorials zijn gratis te raadplegen via https://vangorcumstudie.nl/arrangements/1699/. De gebruiker moet eerst een gratis account aanmaken via www.vangorcumstudie.nl en kan daarna het materiaal aan zijn/haar account toevoegen via de knop ‘Aanschaffen’.

  • Worddocument formulier dat kan worden gebruikt bij het voeren van (mini-) Moreel Beraad met de Dilemmamethode door middel van een video-vergadering. Het formulier biedt een gespreksstructuur en helpt bij het proces van reflecteren en besluiten. Verder kan het formulier na het Moreel Beraad gebruikt worden om bijvoorbeeld uitkomsten te delen met collega’s.
    Schema moreel beraad dilemma methode via PCDownload
  • Opgebouwd uit elementen van de Utrechtse methode voor moreel beraad aangevuld met elementen uit de zorgethiek en de dilemmamethode. In gebruik in diverse instellingen voor gehandicapten- en de ouderenzorg.
    Gemengde-methode-voor-moreel-beraad-1Download

HULPLIJNEN

Bied jij of je organisatie ook kosteloos corona-gerelateerde ethiekondersteuning aan (bijvoorbeeld telefonisch of via video conferencing)? Wij zijn heel blij met deze initiatieven en delen ze graag met vakgenoten in het land via ons NEON-platform! Meld het dus bij ons, dan plaatsen we je bijdrage met veel plezier op deze NEON-website: info@hetneon.nl

  • Defensie biedt extra ethiekondersteuning bij ingewikkelde keuzes in de strijd tegen COVID-19. Net als in de zorg is er bij Defensie ruime ervaring met het begeleiden van moreel beraad en dilemmatrainingen bij lastige keuzes in crisisomstandigheden (denk ook aan medische militaire zorg). Vanuit de Faculteit Militaire Wetenschappen, de Centrale Organisatie Integriteit Defensie en de trainersgroep van de Verdiepingscursus Militaire Ethiek zijn trainers beschikbaar voor extra ethiekondersteuning bij ingewikkelde keuzes rond de corona epidemie. Als zorgprofessional kunt u via kenniscentrum.coid@mindef.nl een aanvraag doen voor ethiekondersteuning bij het (kosteloos) begeleiden van moreel beraad of andere vormen van ethiekondersteuning.
  • Ethicus en coach Sylvia Schuurmans kan telefonisch of via MS team individuen of groepen ondersteunen op het gebied van ethische kwesties. Mailadres mailen voor een afspraak: Jch-schuurmans@live.nl
  • Reliëf heeft een aantal specialisten op het gebied van ethiek en morele reflectie in dienst. Zij zijn beschikbaar om u te ondersteunen en met u mee te denken. Reliëf is bereikbaar op 0348-748880 en info@relief.nl.
  • Sinds kort heeft Reliëf twee fora voor ethiekondersteuners gelanceerd. Een forum speciaal voor ethiekondersteuners en leden van commissies ethiek in de ziekenhuizen. Het tweede forum is voor professionals die in de langdurige zorg bezig zijn met ethische vraagstukken (de GGZ, VG en Ouderenzorg). Op beide fora is uitgebreid ruimte om de vraagstukken rondom Corona in de beslotenheid van het forum te bespreken en te delen. Daarbij is er ook ruimte voor het delen van kennis en vragen ten aanzien van beleid, morele reflectie en overige zaken waar ethiekondersteuners zich mee bezig houden.
    U kunt zich kosteloos aanmelden voor deze fora door te mailen aan info@relief.nl, geef daarbij even aan bij welke van de twee fora u wilt worden toegevoegd en in welke zorgorganisatie u werkzaam bent.

ANDERE WEBSITES